Erken Cumhuriyet ve tek parti döneminde Atatürk Anıtları yeni rejimin inşasında kullanılan önemli araçlardan birisi olmuştur. Bu anıtlarla gelecek nesillere yeni rejimin ideolojisi ve toplumsal ülkünün görselleşmesi verilmeye çalışılmıştır. Atatürk anıtları bütünleyici özne olarak devleti temsil etmekte ve hatta bir anlamda devlet mührü işlevini üstlenmektedir. Bu bağlamda ülkenin birçok yerinde anıtlar yapılmış olup Atatürk Anıtları arasında en iddialı olan Samsun halkı tarafından 15/01/1932 tarihinde açılışı yapılan Heinrich Krippel’e sipariş usulü yaptırılan ve Samsun Hükümet Konağı’nın yanındaki park içine yerleştirilen Samsun Atatürk Anıtıdır. Bütün bu gelişmeler yaşanırken Bafra halkı da geri kalmamış ve değişik dönemlerde şehre anıtlar dikmişlerdir. Bafra’nın kent meydanında ilk dönemlerde Atatürk Anıtı dikilmemiştir. 29 Ekim 1937 yılında Cumhuriyet Bayramı kutlamalarında saat 14.00’te Tas Köy- Tos köyde büyük törenle Atatürk Anıtı açılışı yapılmıştır. Törene şehirli köylü kadın erkek binlerce kişi katılmıştır. Tören Halkevi bandosunun çaldığı İstiklal Marşı ile başlamış kaymakam ve ilçenin önemli isimlerinin konuşmalarıyla devam etmiş, anıta çelenkler konulmuş Tas köy namına Öğretmen Rüştü, Darboğaz nahiyesi namına Müdür Ahmet Akdağ kaza namına da kültür işlerinden sorumlu Bedri Edis konuşmalar yapmış köy okul talebeleri tarafından şiirler okunduktan sonra tören Onuncu Yıl Marşıyla son bulmuştur. Ayrıca davetlilere köy tarafından bir akşam ziyafeti verilmiştir. Dikilen bu anıt Bafra’da dikilen ilk Atatürk anıtıdır. Ayrıca Bafra ve Samsun dâhilinde köyde dikilen ilk Atatürk Anıtı olmuştur. İlerleyen zaman dilimi içerisinde Bafra’yı daha mamur hale getirebilmek adına Bafra’nın ileri gelenleri tarafından 12/06/1943’te Bafra Güzelleştirme Cemiyeti kurulmuştur. 

Bu cemiyetin yönetimi, Başkan Süleyman Türk, Genel Sekreter Dr. Ali Kadayıfçı, Sayman ve Veznedar İbrahim Uyanık, Üye İsmail Işman, Üye Hafız Recep Kıymaz’dan oluşmaktadır. Bu cemiyet Bafra Belediyesi ile iş birliği yaparak Bafra’nın imarına katkı sağlamaya çalışmıştır. Cemiyet toplamış olduğu 68 bin lira yardım parasıyla arsalar satın almış, meydanda bulunan eski hanı 12 Haziran 1943’te yıkmıştır. Bu Han ile ilgili olarak her ne kadar “Eskiydi, biz yıkmasak kendisi yıkılacaktı’’ gibi ifadeler kullanılsa da esas yıkım amacı Bafra’ya Cumhuriyet Meydanı kazandırmak amacıyla yıkılmış olmasıdır.

Bu han halk arasında “Hacı Gaybo’nun Hanı” veya “Hacı Gayyip Zade’nin Hanı” olarak anılmaktadır. Dört tarafından girişi olduğu anlatılan bu han, Bafra’nın zengin Türk Tüccarı Hacı Gayyip Efendi tarafından yaptırılmıştır. Bu han günümüzde Bafra Cumhuriyet meydanı olarak bildiğimiz alandaydı. Paşa Hanı olarak da anılmaktaydı. Hanın yıkılmasıyla meydan genişletilmiş üç bin metre kare yere parke taşı döşenmiştir. Ayrıca cemiyet bir toplantı salonu, cami onarmış, halka açık bir bahçeyi ıslah etmiş, Bafra Ortaokulunun bahçesini genişletmiş ve okula ek bina kazandırmıştır. 

Bu cemiyetin en dikkat çekici icraatı Milli Şef döneminde İsmet İnönü’nün büstünün Bafra Cumhuriyet Meydanı’na dikilmesi olmuştur. Bu büstün dikilmesinde İsmet İnönü’nün 24/08/1942’de Bafra’yı ziyareti son derece etkili olmuştur. Bafra halkı İsmet İnönü’ye sevgisini gösterebilme adına Bafra Güzelleştirme Cemiyetinin öncülüğünde Cumhuriyet Meydanına Milli Şef İsmet İnönü’nün büstünü yaptırmıştır. Büstü güzel sanatlar Akademisi Heykel kısmı öğretmeni Nusret Suman yapmıştır. Heykel bronzdan yapılmış olup dört taraftan kendisine giden yollardan sağlı ve sollu bir buçuk metre genişliğinde çiçekler arasında ve ortadan iki kademe ile üç buçuk metre önünde dairesel bir mozaik alana sahiptir. Dört basamak üzerine oturan kaide ayrıca çiçeklerle çevrilmiştir. Kaidenin ön yüzünde; “Siz orada düşmanı değil, Milletin makus talihini Yendiniz” M. Kemal Atatürk; sağında “Bizim idealimiz vatan ve Millet hizmetinde toplanır.” İ. İnönü; solunda “Bafra güzel, Bafralılar da çalışkan” İ. İnönü; arkasında ise “Milli Şef İnönü 24 Ağustos 1942’de Bafra’ya geldi. Bu büst 24 Ağustos 1944’te dikildi.” İfadeleri bronz levhalar üzerine yazılmıştır.

Meydana dikilen İsmet İnönü büstü İsmet İnönü’nün Bafra’ya gelişinin ikinci yıl dönümünde büyük bir törenle açılmıştır. Bafra Cumhuriyet Meydanı’na dikilen ilk heykel İsmet İnönü’nün büstü olmuştur. İkinci Dünya Savaşı’nın sonrasında Türkiye’de çok partili hayata geçebilmek için Adnan Menderes önderliğinde Demokrat Parti kurulmuştur. Demokrat Parti 1946 seçimlerine girmiş fakat kaybetmiştir.  Dört yıl sonra 1950 yılında yapılan seçimleri kazanmış ve ilk defa Cumhuriyet Halk Partisinden başka bir parti göreve gelmiştir. Demokrat Parti seçim sloganlarında İsmet İnönü’ye ve CHP’ye karşı Mustafa Kemal Atatürk’ün hatırasını oldukça yoğun kullanmıştır. Hatta iktidara geldiğinde Atatürk’ü Koruma Yasası da çıkarmıştır. Bütün bu siyasi gelişmeler Bafra Cumhuriyet Meydanı’ndaki İsmet İnönü heykelinin kaderini etkileyecektir. Artık iktidar değişmiş Milli Şef Dönemi sona ermiştir. Demokrat Parti muhalefetin kendisine karşı birleşmesi ve elini güçlendirebilmek adına 27 Ekim 1957’de erken seçime gitme kararı almıştır. Adnan Menderes yurt genelinde seçim gezilerine çıkmış seçime çok kısa süre kala 16 Ekim 1957’de Bafra’ya da gelmiş, Bafra’da büyük bir sevinç ve coşkuyla karşılanmıştır. Demokrat parti ciddi oy kaybetmesine rağmen seçimleri kazanmış tekrar iktidar olmayı başarmıştır. Bafra Cumhuriyet Meydanı’ndaki İsmet İnönü büstü ziyaretten 7 ay sonra büstü diken aynı ekip tarafından 31/05/1958’de cumartesiyi pazara bağlayan gece saat 3-4 arasında kaldırılmıştır. Mevcut kaideye dokunulmamış aynı kaide üzerine Mustafa Kemal Atatürk’ün büstü konulmuştur.

İsmet İnönü’n büstü bir at arabasına konularak Bafra Belediyesine ait bir depoya kaldırılmıştır. Fakat yıllar sonra İnönü Vakfı İsmet İnönü’nün heykelini Bafra Belediyesinden talep etmiş, Bafra Belediyesi heykelin kayıp olduğu bilgisini kendilerine vermiştir. Heykelin bir dönem Ali Kale Turistik Tesislerinin deposunda veya Bafra elektrik fabrikasının ardiyesinde olduğunu görenler olsa da nasıl kaybolduğu bilgisine ulaşılamadı. Bafra Cumhuriyet Meydanı’ndaki heykellerin hikâyesini aslında her yerde olduğu gibi siyasi gücün ve o dönem ideolojisinin belirlediği çok net ortadadır.

Bafra’da bir diğer Atatürk büstü 1964’te   Şeyhulaş  köyünde yaptırılmıştır. Köy sakinlerinden Osman Taber ve Aziz Özdemir, köylerinde Atatürk büstü bulunmadığından üzüntü duyduklarını ifade ederek, bir Atatürk büstü yaptırma kararı almışlardır.  Büstün tüm yapım masraflarını üstlenerek Atatürk büstünü büyük bir törenle, gurur ve sevinçle köy meydanına diktirmişlerdir.

Bafra Cumhuriyet Meydanında küçük Atatürk büstü uzun süre varlığını sürdürmüştür. 1972 yılında o dönemin Bafra Kaymakamı Şükrü Özhan meydandaki küçük Atatürk büstünün Bafra’ya yakışmadığını Cumhuriyetin ilanından bu yana, elli yıldır, milli bayram ve törenlerde etrafında toplanacak ve saygı duruşunda bulunacak, Bafra’ya ve Bafralılara yakışan anıtın olmaması ve Bafra’ya daha büyük modern yeni bir Atatürk heykelinin yapılması gerekliliğini ifade ederek çalışmaları başlatmıştır. Bafra Kaymakamı Şükrü Özhan, daha önce Yenişehir Kaymakamlığı sırasında ilçeye yeni bir Atatürk heykeli yaptırmış ve bu konuda da tecrübesi bulunmaktadır. Şükrü Bey’in girişimleriyle Bafra’ya Atatürk anıtı yaptırma derneği kurulmuş ve başkanlığına da Bafra eşrafından tanınmış eczacı Ahmet Ahıshalıoğlu getirilmiştir. Derneğin üyeleri arasında Habil Demircan, Ali Kale, Adnan Kaya, Şerafettin Avcıkurt, Süleyman Türk, Enver Tokalak, Tanay Sümer, Savcı Süreyya Güzeltepe, Nurettin Özmen, Hüseyin Sönmez, Üstün Çuhacı, Ramazan Uncu, Nihat Karaçocuk gibi isimler yer almaktadır. Derneğin sekreterliğini Necmettin Özen yapmıştır.  Ekipten hiç kimse bu işin nasıl yapılacağı konusunda çok fazla bilgiye sahip değildir. Ancak Atatürk’ün vefat ettiği anda yüzünün üç boyutlu maskesini çıkartan sanatçının olduğu bilgisinin alınmasıyla Ahmet Kenan Yontunç’la temasa geçilmiş ve Bafra’ya davet edilmiştir. Bafra’da heykelin konulacak yeri tespit edilerek sipariş verilmiştir. Heykelin konulacağı yer olarak II. Abdülhamit döneminde yaptırılan Bafra Hükümet konağı önü olarak tespit edilmiştir. Kaidenin kot, temel, betonarme hesaplamalarını Sacit Göksel yapmıştır. Temel kazısı esnasında tarihi bir eserin temeline rastlanmış o dönemde fırın olduğu iddia edilmiş olan yapının temelinin parçalanması günlerce sürmüştür.  Daha sonra ise esnaftan, köylülerden para toplanmaya başlanmıştır. Bütün bu işler devam ederken heykeltıraş Atatürk rölyefinin hazır olduğunu İstanbul’a gelip kontrolünün sağlanmasını istemiştir. Ahmet Ahıshalıoğlu, Habil Demircan, Kaymakam Şükrü Bey İstanbul’a gitmiş o dönemde İstanbul’da bulunan Bafra’nın yetiştirdiği en ünlü isimlerden karikatür sanatçısı Bedri Koraman’ı da yanlarına alarak Sanayi-i Nefise Mektebinin de müdürlüğünü yapan heykeltıraşla buluşmak için Üsküdar’a geçmişlerdir.

Heykelin provasını incelendiğinde çok modern algılanmış aslında daha klasik bir Atatürk heykelinin istendiği ifade edilse de heykeltıraş “merak etmeyin orası 19 Mayıs diyarı, ben orada bir genç erkek ve bir de genç bayan figüründen Atatürk’ün de önünde olduğu bir kompozisyon yaratmak istedim” ifadelerini kullanmıştır. Ahmet Bey bu durumdan oldukça rahatsız olmuş ve Bedri Koraman’a “abi biz klasik bir şey istedik söylesen de bizim dediğimizi yapsa” demiş, Bedri Koraman ise “Ben bir sanatçı olarak başka bir sanatçıya şöyle yap diyemem” ifadesini kullanmıştır. Mevcut anlaşmazlık aşıldıktan sonra ekip Bafra’ya geri dönmüş daha sonra tekrardan görmeye gidilmiş ve heykelin tunç dökümleri yapılmış ve bugünkü heykel meydana gelmiştir. Bu heykelin yapım parası toplanırken, tütün satışlarından da paralar kesilmiştir. Tütün köylüsünün katkılarını ve Bafra’yla özdeşleşmiş tütününün önemini ortaya koyabilmek adına, heykelin konulduğu kaidenin önüne temsili tütün dizen köylüler kabartmasının konulması kararı alınmıştır. Kabartmanın çizim ve tasarımını Cumhuriyet Ortaokulu resim öğretmeni aynı zamanda okul müdürü olan Halil Yumuşak yapmıştır. Bafra Atatürk Anıtı’nın yapım hikâyesi ile ilgili o dönemde Bafra Kaymakamlığında genç memur olarak işe başlayan Necmettin Özel şu bilgileri vermektedir; “Bafra Atatürk anıtı 1973 yılında tamamlandı fakat Mustafa Kemal’in yanında yer alan genç kız heykelinin çıplak olduğu algısı Bafra’da tartışmaların yaşanmasına hatta eserin bazı yerlerinin revize edilmesi gerektiği görüşünün ortaya çıkmasına neden oldu. Bütün bu tartışmalar devam ederken Bafra Kaymakamlığının kararıyla Atatürk anıtının üzeri örtü ile 4-5 ay boyunca kapatılmıştır. Bafra Atatürk Anıtının açılışı Haziran 1974’te yapılmıştır. Bu eserin Bafra’ya kazandırılmasında en çok katkısı olan kişi hiç şüphesiz o dönemin Bafra Kaymakamı Şükrü Özhan’dır.” 

Nisan 1974’te, Bafra Kültür ve Yardımlaşma Derneği adına yayınlanan dergide anıtın üç parçadan oluştuğu, yeni Emniyet Amirliği binası ile beraber Haziran 1974’te askeri bir törenle hizmete açılacağı ifade edilmektedir.

Bafra Atatürk Anıtı’nda, Mustafa Kemal Atatürk’ün yüzünü ünlü heykeltıraş Ahmet Kenan Yontunç, Atatürk heykelin alt kısmı ve diğer kadın ve erkek heykellerini ise İsmail Hakkı Öcal yapmıştır. 1974 yılında heykeltıraş İsmail Hakkı Öcal tarafından yapılan heykelin, sol ve sağ tarafında yer alan genç kız ve erkek heykeller Türk gençliğini sembolize etmektedir. Atatürk Anıtı, çağdaş çizgilere sahip olması bakımından önemli bir değere sahiptir. Özellikle Atatürk ve gençliğin temsili olan kadın ve erkek figürler dik duruşları ve kararlı çehreleri ile dikkat çekmektedir. Anatomik açıdan kavisli olması beklenen dirsek ve göğüs kısımlarının daha geometrik ve dik açılı olarak tasvir edilmesi anıtın modern çizgilerini ortaya koymaktadır. 1973’te Cumhuriyetin 50. Yılında Üsküdar Meydanı’nda yapımı tamamlanan Şemsi Paşa Atatürk Anıtı, Bafra’da açılan Atatürk Anıtı’yla birbirlerine çok benzemektedir. Bafra’daki Atatürk Anıtı’nın bir ikizi Şemsi Paşa Atatürk Anıtı olup her ikisinin heykeltıraşı Ahmet Kenan Yontunç’tur.

Bafra Atatürk Anıtı, dünya durdukça Bafra Cumhuriyet Meydanı’nı süsleyecek onu görenlere Atatürk’ün güvendiği ve Türkiye Cumhuriyeti’ni emanet ettiği gençlikle yan yana, omuz omuza, gayeye ve onun yüksek ideallerine durmadan, yorulmadan yürüdüğünü ve yürüyeceğini gösterecektir.

Bu anıt için gece, gündüz durmadan çalışanlara ve kalbi bu anıt için vuranlara sonsuz teşekkürler.

Sevgi ve Selamlar

20 Eylül 2023 bafrahaber.com

Emin Günaydın

Tarihçi- Sosyolog

Not: Yazının kaynak gösterilerek dahi kopyalanıp yayımlanması yasaktır. Yazıyı sadece başlığı ve manşet resmi ile link vererek paylaşabilirsiniz.

KAYNAKÇA

Bafra Gazetesi, 5 Haziran 1958. 

19 Mayıs Halkevi Dergisi, Sayı:69, Ocak- Şubat 1945. 

ARSLAN, Bülent, Geçmişten Günümüze Bugünler, Dahi Yayıncılık, İstanbul 2022.

APUHAN, Şükrü Recep, 27 Mayıs’tan Yassıada Mahkemelerine Menderes, Timaş Yayınları, İstanbul 2010.

AYDEMİR, Süreyya Şevket, Menderesin Dramı, Remzi Kitabevi Yayınları, İstanbul 2014.

Cumhuriyetin Ellinci Yılında Üsküdar Şemsi Paşa Atatürk Anıtı, İstanbul 1973.

GOLOĞLU, Mahmut, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi III 1939-1945 Milli Şef Dönemi, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2014.

KAYNAR, Kaan Mete, Türkiye’nin 1950’li Yılları, İletişim Yayınları, İstanbul 2016.

TEKİNER, Aylin, Atatürk Heykelleri Kült, Estetik, Siyaset, İletişim Yayınları, İstanbul 2021.

URFALI, Faruk Ahmet, https://www.bafrahaber.com/yazaryazi/bafra-nin-hanlari--36600.html

MÜLAKATLAR:

AHISHALIOĞLU, Alptekin, 15/09/2023.

ÖZEL, Necmettin, 19/09/2023.

TOPALOĞLU, Osman, 17/09/2023.

YUMUŞAK, Halil, 17/09/2023.